دستگاه حسی
وظیفه اندام های حسی چیست؟
اندام هایی هستند که توسط گیرنده های خاصی، محرک های محیطی را دریافت کرده ،اندام های حسی و این محرک ها را به پیام عصبی تبدیل می کنند. سپس این پیام عصبی را به مراکز مشخصی در دستگاه عصبی مرکزی ارسال می کنند. پس وظیفه اصلی حواس پنج گانه دریافت محرکها از محیط و تبدیل این محرکها به پیام عصبی است. چرا؟ چون مغز و نخاع به عنوان مفسرهای اصلی فقط پیام عصبی را می توانند تجزیه و تحلیل کنند نه گرما یا سرما یا صوت یا نور یا ……. . محرک: به عوامل محیطی یا درونی که باعث تحریک گیرنده ها میشوند محرک میگویند.
جدول سمت راست این اندامهای حسی و اعمالی که بر عهده دارند را نشان می دهد و جدول سمت چپ انواع گیرنده های حسی و محرک های آنها را نشان میدهند.


♪هر اندام حسی گیرنده خاص خود را دارد. مثلا روی پوست، گیرنده نور وجود ندارد، در حالی که گیرنده دما وجود دارد.
♪در بافت مغز گیرنده درد وجود ندارد.
♪گیرنده های حسی انتهای دندریت نورون های حسی هستند.
حس بینایی
هرگاه بخواهیم جسمی را ببینیم باید ابتدا نور موجود در محیط به جسم برخورد کند و بازتاب آن به چشم برسد. این نور بازتابیده شده از جسم، به یاخته های گیرنده نور اثر کرده و پیام عصبی در این گیرنده ها تولید میشود. این پیام عصبی توسط عصب بینایی به مغز فرستاده شده و در لوب پس سری این پیام تفسیر میشود.

لایه های کره چشم:
1-صلبیه: خارجی ترین لایە کرە چشم از صلبیه و قرنیه تشکیل شده است. صلبیه پرده ای سفید رنگ،محکم و قرنیه پردە شفاف جلوی چشم است.
2-مشیمیه: دومین لایه چشم، نازک و رنگدانه دار است. مشیمیه در جلوی چشم عنبیه را میسازد. عنبیه بخش رنگین چسم است. رنگدانه های موجود در عنبیه رنگ چشم را مشخص میکند. در وسط عنبیه سوراخی به نام مردمک وجود دارد که با انقباض های عنبیه تنگ و گشاد میشود.
3-شبکیه: داخلی ترین لایه چشم و بسیار نازک است. بر روی شبکیه یاخته های گیرنده نوری قرار گرفته اند.
علاوه بر این چشم از بخش هایی تشکیل شده است که جزو این سه لایه محسوب نمیشوند:
⁂عدسی: در جلوی چشم و پشت مردمک، عدسی چشم قرار دارد که نور را بر روی شبکیه متمرکز میکند.
⁂زجاجیه: ماده ای ژله ای است که باعث حفظ شکل کروی چشم میشود.
⁂زلالیه: مایعی است که سلول های بخش های شفاف چشم؛ مثل عدسی و قرنیه را تغذیه میکند و مواد دفعی آنها را جمع آوری میکند.
انواع یاخته های گیرنده نور:
دو نوع یاخته گیرنده نور بر روی شبکیه قرار گرفته است:
1- گیرنده نوری مخروطی: گیرنده های مخروطی سه نوع هستند که هر کدام به یکی از رنگ های اصلی قرمز، آبی و سبز حساسیت دارند. هنگامی که یک یا چند عدد از این یاخته ها تحریک شوند ما رنگهای مختلف اجسام را میبینیم.گیرنده های مخروطی به ما توانایی دیدن رنگ و جزئیات دقیق اشیا را میدهند.
2-گیرنده نوری استوانهای: گیرنده های استوانهای دید سیاه و سفید دارند و تعدادشان از گیرنده های مخروطی بیشتر است. گیرنده های استوانهای میتوانند در نور بسیار ضعیف هم تحریک شوند و پیام عصبی تولید کنند.

مثال: فردی را تصور کنید که در نیمه شب داخل جنگلی دور افتاده بدون هیچ گونه وسیله برقی گیر افتاده است و به جز نور سفید بازتابیده شده از ماه نور دیگری در اختیار ندارد. در این وضعیت کدام یک از گیرندههای نوری چشم فرد تحریک میشوند؟
حس شنوایی
گوش از سه بخش گوش خارجی، گوش میانی و گوش داخلی تشکیل شده است.
٭ گوش خارجی شامل لاله گوش و مجرای گوش است. این بخش، جمع آوری صداها و انتقال آنها به گوش میانی بر عهده دارد. در انتهای مجرای گوش پردهای نازک و پهن به نام “پرده صماخ” قرار دارد.
٭ گوش میانی شامل استخوانهای گوش (چکشی، سندانی و رکابی) است که ارتعاشات را از پرده صماخ دریافت و به گوش داخلی انتقال میدهند.
نکته: مجرایی به نام شیپور استاش در گوش میانی وجود دارد که هوا را بین حلق و گوش میانی انتقال میدهد. در نتیجه فشار هوا در دو طرف پرده صماخ برابر میشود. گاهی اوقات این تنظیم فشار بر هم میخورد و به اصطلاح گفته میشود «گوش گرفته است» که این موضوع با باز کردن بیشتر دهان و ورود هوا به شیپور استاش برطرف میشود.

٭ گوش داخلی شامل مجاری نیم دایره (بخش تعادلی) و حلزون گوش (بخش شنوایی) است.
سلولهای شنوایی در قسمت گوش داخلی و در بخش حلزون گوش قرار دارند. ارتعاش پرده گوش از طریق استخوانهای گوش به مایع درون حلزون منتقل می شود و سلول های شنوایی را تحریک می کند.
در گوش داخلی سه مجرای نیم دایره وجود دارد که در حفظ تعادل بدن نقش دارند.
نکته مهم: گوش میانی به حلق راه دارد به همین دلیل باکتریها و عوامل عفونی به راحتی می توانند از حلق به گوش میانی راه پیدا کرده و باعث عفونت گوش میانی شوند.
می دانید که سلول های شنوایی سلول های مژه داری هستند که در داخل حلزون گوش قرار دارند و حلزون هم از یک مایع پر شده است. برای این که بدانید سلول های مژه دار حلزون گوش چگونه تحریک می شوند جلبک های نزدیک ساحل دریا را تصور کنید که با حرکت جریان امواج دریا به سمت جلو و عقب حرکت می کنند. همانطور که امواج آب جلبک ها را تکان می دهد لرزش مایع داخل حلزون هم سلول های مژه دار را حرکت داده و آنها را تحریک می کنند تا پیام شنوایی ایجاد کرده و آن را به مغز ارسال کنند.
※مرکز شنوایی مخ در لوب گیجگاهی قرار گرفته است.
حس بویایی
مواد بودار در اصل ذرات بخار مواد مختلف هستند که وقتی وارد بینی می شوند بر روی گیرنده های بویایی در سقف حفره بینی و در بافت پوششی بینی اثر کرده و آنها را تحریک می کنند. تحریک این سلول ها باعث ایجاد پیام عصبی می شود.

⁜مرکز حس بویایی در جلوی نیمکره های مخ قرار گرفته است.
⁜وجود حس بویایی در جلوگیری از خطرات و حتی حفظ جان شخص موثر است. مثلا هنگام نشت گاز و آتش سوزی، اولین پیام ها توسط حس بویایی دریافت میشود و مغز دستور فرار را صادر میکند .
⁜یاخته های گیرنده بویایی،یاخته های مژهداری هستند که تنوع زیادی دارند. این تنوع باعث میشود انسان بتواند بوهای مختلف را احساس و از هم شناسایی کند.
حس چشایی
زبان، اندام حس چشایی است. روی زبان و دیواره دهان، یاخته های گیرنده چشایی قرار دارند. مواد غذایی بعد از حل شدن در بزاق،گیرنده های چشایی روی زبان را تحریک کرده و باعث ایجاد پیام عصبی می شوند. این پیام به قشر مخ ارسال و مزه غذا تشخیص داده میشود.
نکته: مواد خشک نه بو دارند نه مزه چون برای تحریک گیرنده های بویایی و چشایی رطوبت لازم است.
نکته: حس بویایی در احساس مزه به حس چشایی کمک می کند مثلا در هنگام سرماخوردگی همزمان بو و مزه را خوب احساس نمی کنیم. یا مثلا اگر بینی خود را بگیریم و غذایی را بخوریم مزه غذا را خیلی خوب احساس نمی کنیم.
نکته: هر یک از چهار مزه اصلی توسط بخش خاصی از زبان دریافت میشود.
نکته: بجز مزه های اصلی مزه های دیگری مثل تندی و گسی و … نیز وجود دارند که گیرنده اختصاصی ندارند. بعضی اسیدیته بزاق را تغییر میدهند و به آن حالت اسیدی غلیظ میدهند که سوزش و درد ایجاد میکند مثل مزه تندی و بعضی ماهیچه های دیواره دهان را به حالت انقباض در می آورند یا در سلولها حالت پلاسمولیز و خروج آب را ایجاد میکنند مثل مزه گسی


پوست
در لایه میانی پوست گیرنده های مختلفی قرار دارند که نسبت به گرما، سرما، فشار، درد و لمس حساس هستند. تحریک هر کدام از این گیرنده ها پیام عصبی خاصی ایجاد می کند و به قشر مخ میفرستد. بعضی از گیرنده های سطح پوست توسط غلافی پوشیده شدهاند مثل گیرنده دما و فشار و بعضی دیگر مانند گیرنده های سطحی درد و قاعده مو بدون غلاف هستند.
